Bezoek Armenië 20-01-2024 / 03-02-2024

Fotografie Nico Bastens Photography  www.fotonique.nl

Eind januari reisden onze voorzitter Suren Karian samen met onze webmaster en professioneel fotograaf Nico Bastens op eigen kosten voor een twee weken durend bezoek aan Armenië. Zij hebben samen met onze contactpersonen wederom een aantal Rafaël kinderen bezocht, projecten bekeken en verdere contacten gelegd. Daarnaast willen ze zien, ervaren en vastleggen hoe de Armeniërs moeten leven in de wintertijd onder koude en veelal besneeuwde omstandigheden en welke moeilijkheden ze daarbij ondervinden.

Hieronder volgt een beknopt verslag van hun reis.

Op maandag 22 januari 2024 bezoeken we samen met onze Armeense contactpersoon Lala Mneyan het Hadrut kindercentrum in Yerevan. We worden hartelijk ontvangen door Irina Tamrazyan die directrice van het centrum is. Samen met andere vrijwilligers heeft zij in 2022 het centrum opgericht nadat de 40 dagen durende oorlog met Azjerbeidjan om de enclave Nagorno Karabach was beëindigd. Alle tot dan in de enclave woonachtige Armeniërs zijn moet vluchten. De kinderen van nu in Yerevan wonende families uit Karabach krijgen hier 3 x per week les in diverse disciplines. Eigen tradities, kunst en taal/dialect van Nagorno Karabach onderwijzen, doorgeven en behouden staat centraal hier. Zo probeert men dit niet verloren te laten gaan.

Voor door de oorlog getraumatiseerde kinderen is er ook psychologische hulp van een Armenier die eigenlijk in Argentinië woont maar dit hier vrijwillig doet. Ook zijn er buitenlandse leerkrachten die vrijwillig les geven via de Franse organisatie SOS Chrétians d’Orient. 

Op dinsdag 23 januari begon het te sneeuwen. Wat aanvankelijk in de ochtend begon als lichte sneeuw zou zich gedurende de dag uitbreiden tot hevige sneeuwval. Sommige wegen werden onbegaanbaar. Via een weg langs Lake Sevan konden we toch met een taxi met goede winterbanden ons volgende reisdoel Vanadzor bereiken. Met een gangetje van 60 km per uur arriveerden we er na drie uur rijden.

Het hele landschap en Vanadzor is bedekt met een dik pak sneeuw, een winters wonderland. 

Woensdagmiddag 24 januari bezoeken we met onze contactpersoon Mariam Marukyan  boeren familie Mqoyan. Zij wonen in het dorpje Vahagni dat ligt op een 45 minuten rijden (in deze winterse omstandigheden) ten noorden van Vanadzor aan de weg naar Alerverdi.
Ze wonen in en huis zonder verwarming, zonder gas en zonder badkamer,  De wc is buiten in een houten keetje met een houten vloer en een gat. Pas sinds 2 jaar hebben ze stromend water binnen in de keuken. Een hele vooruitgang. Daarvoor moesten ze dat buiten halen. Momenteel hebben ze problemen met de waterdichtheid van het dak. 

Ze hebben een aantal koeien en een stuk grond waarop ze eigen groenten verbouwen. De koeien staan in een stal zo’n 2 km van het huis. Die moeten tweemaal per dag (ochtend en namiddag) verzorgd worden. In de middag tevens gemolken. Op die manier kunnen ze net rondkomen.

We worden er op z’n Armeens ontvangen. Aardappelen van eigen teelt worden voor ons geroosterd op de houtkachel. Even later verschijnt eigen gemaakt brood en andere Armeense lekkernijen. En natuurlijk moeten we verplicht van alles wat proeven. 

Nico maakt familie foto’s van hen en rond 16.30 uur moeten ze de koeien gaan verzorgen. Suren en Nico gaan mee op weg naar het vee in een hele oude gammele jeep. Via een heel hobbelige rit over een bergpad vol kuilen en bedekt met een flink pak sneeuw bereiken in zo’n 20 minuten de plek. 
Harutyan en zijn 68-jarige moeder Gayane gaan aan de slag. Zwaar werk en daarom helpt Suren wat mee. 

Het melken van de koeien gaat pas rond 18.00 uur gebeuren. Dat wordt echter te laat voor ons omdat we nog voor het donker terug in Vanadzor willen zijn met de huidige moeilijke wegcondities. Harutyun brengt ons met de jeep terug naar boven. Daar staan Mariam en Mihran op ons te wachten om ons terug te rijden. 

We nemen afscheid en gaan op weg. Nog voor het helemaal donker is zijn we weer terug in Vanadzor.

De andere dagen in Vanadzor worden gevuld met het bezoek van drie gezinnen die ondersteund worden door Stg Rafaël. 

Het eerste gezin Harutyunyan bestaat uit moeder en twee kinderen. Een van de kinderen heeft lichamelijke problemen. Haar echtgenoot heeft hen vier jaar geleden verlaten en sindsdien is er geen contact meer. Ze wonen gehuurd in een flat. De trappenhal is in erbarmelijke staat. De woning zelf valt nog enigzins mee. Mariam noemt haar een tovernares op de manier waarop ze elke maand financieel de eindjes aan elkaar knoopt. Ter illustratie. Ze heeft een maandinkomen van €129,00. Dit bestaat uit €73,00 bijstandsuitkering, €32,00 inkomsten uit schoonmaak werkzaamheden en €24,00 van Stg Rafaël. Van dit maandinkomen moet ze €45,00 huur betalen en €11,00 aan kinderopvang op de tijden dat ze werkt. Van de €73,00 die over blijft moeten nog de energiekosten, kleding en eten worden bekostigd. Eigenlijk een onmogelijke opgave. 

Het tweede is het gezin Amirkchanyan. Het gezin woont met z’n vijven (oma, moeder, dochter en twee zoons) in een kleine eenvoudige woning met weinig comfort. Moeder is gescheiden. Tijdens ons bezoek is de dochter Elita van 18 jaar niet aanwezig. Zij is vrijwillig soldaat.  Samvel, de oudste zoon van 23 jaar, heeft acute leukomie en wordt behandeld met chemo therapie. Daardoor heeft hij nu een kaal hoofd. Door zijn ziekte en behandeling heeft hij ook een tijdje psychische problemen gehad. De jongste zoon Artur van 13 jaar beoefend de boxsport. Hij is getalenteerd en heeft al de nodige prijzen bij wedstrijden gewonnen. Later vandaag kunnen we van hem een training in de boxschool aan de andere kant van de stad bijwonen.

Het derde  is het gezin Quaramyan. Zij zijn vluchtelingen uit Nagorno Karabach tijdens de oorlog in 2020. Vader Samvel heeft toen 40 dagen in krijgsgevangenschap gezeten en is daar getraumatiseerd en met blijvende psychisch schade van terug gekomen. Moeder Laura sukkelt met haar gezondheid ten gevolge van een eerdere hartaanval. Dochter Arina heeft problemen met ten gevolge van een gebroken gewricht en de jongste zoon Grisha heeft wat achterstand in zijn geestelijke ontwikkeling. De oudste zoon Ashot dient als militair in het leger en woont samen met zijn vrouw, die zwanger is ook nog thuis. Ze leven van een heel kleine uitkering uit een armoede fonds, het gehandicapten pensioen van de vader en de dochter en de wedde van Ashot. Maar alles bij elkaar is nog weinig voor zo’n groot gezin. Het hele verhaal en de sfeer stemmen Suren en mij erg somber. Er komt soms geen einde aan de ellendige situaties waar mensen in zitten.

Na een paar dagen Vanadzor en omgeving vertrekken we richting het 65 km westelijk gelegen dorp Hartagyugh. Dat ligt zo’n 25 km vóór Gyumri. Op dat moment begint het te opnieuw sneeuwen en de lucht is behoorlijk mistig van de sneeuwwolken. Dit baart Suren zorgen. De eigenaar van het appartementje waar we de afgelopen dag verbleven die ons gaat brengen met zijn auto zegt echter dat het geen probleem voor hem is. Hij heeft een geschikte auto. 

Als we om 11.15 uur Vanadzor uitrijden begint het harder te sneeuwen en is alles inmiddels bedekt met een nieuwe dikke verse witte laag. Het laatste deel van de weg naar Gyumri zelf zou momenteel te slecht en onzeker zijn om te berijden.

Om 12.15 u bereiken we het dorp en het is even zoeken waar we precies moeten zijn. Bij het omkeren komen we met de auto vast te zitten in de sneeuw . Dus dat wordt uitstappen en heen en weer duwen.  Gelukkig lukt het om hem weer vrij te krijgen. In de verte zwaait Aram op ons, de man die ons opvangt en naar het verblijfsadres brengt. We mogen hier gratis overnachten in een klein kind- en activiteitencentrum van de Nederlandse stichting Mensenkinderen. Suren had contact gehad met Mariam Antonyan, de Armeense contactpersoon van deze stichting, en zodoende kwamen we hier terecht. Hier worden in de vakanties activiteiten en lessen gegeven aan kinderen uit de regio. In het voorjaar en zomer zijn hier ook vrijwilligers uit Nederland die komen helpen met werkzaamheden die moeten gebeuren zoals onderhoud aan ramen en daken van woningen in de regio en zonodig vernieuwen. 

Om 16.30 uur worden we door Aram en zijn broer opgehaald. Met een 4-wheel drive nemen ze ons om een kijkje te nemen bij een kleine boerderij. Dat blijkt te zijn bij de 60-jarige boerin Silvart Harutyunyan. Ze runt het kleine boerderijtje noodgedwongen alleen. Haar man is al langere tijd geleden overleden en nu woont er alleen met haar 37-jarige zoon Vartan Harutyunyan. Hij is echter ziek en daardoor te zwak en heeft te weinig energie om mee te helpen. Vanwege die situatie heeft Vartan’s vrouw hem drie jaar geleden verlaten met de twee kinderen en leeft sindsdien in Oekraïne. Ook hier worden we hartelijk ontvangen en volgen eerst de gebruikelijke koffie taferelen. Tegenspraak wordt niet geduld! 

Nu het zou koud is (momenteel overdag -10 graden) verblijven ze in een zijgebouw van de eigenlijke woning. Daar is een kleine keuken en een kleine ruimte met aan weerszijden van de muur elk een eenpersoonsbed en in het midden het voor hier zo typische ijzeren houtkacheltje. Verder een lage kast met een televisie erop en een laag tafeltje. In die ruimte is het lekker warm. We drinken er de koffie samengepropt rond het kacheltje. Na een kwartiertje leidt Silvart ons naar de stal waarin enkele koeien staan en verder wat kippen en witte duiven. Ik ben verwonderd over de duiven? Die blijken echter in het voorjaar en de zomer verkocht te worden aan bezoekers van een wat hoger in de bergen gelegen kapel die nu niet bereikbaar is. Op die plek wordt de gekochte duif dan los gelaten wat geluk moet brengen.

Het is toch wel koud in het gebouw van stichting Mensenkinderen. Zodra het avond wordt daalt de temperatuur behoorlijk. We trekken ons terug in de kleine keuken. Met een nog beschikbare extra elektrische radiator en de gevelradiator krijgen we het daar echt behaaglijk warm. We eten, drinken en vertellen wat. We hadden wat extra water getapt voor koffie, thee, tanden poetsen etc., want in de avond wordt het water afgesloten in verband met de vorst die ’s nachts met -16 flink wat graden meer minus is dan de -10 overdag.

Voor de zondag bestaan er al plannen om vandaag nog iemand te bezoeken, maar Nico stelt voor om eens een dag pas op de plaats te maken en nergens heen te gaan. Hooguit een wandelingetje in het dorp. Zondag rustdag. Tegen 14.00 uur wandelen Suren en Nico door het dorpje. Het is er rustig. Wie niet buiten hoeft te zijn is binnen. Zo lopend met de volle zon op je is het zelfs warm. De jas en fleece vesten kunnen worden opengeritst. 

Het is een echt dorp. De huizen liggen ruim verspreid. Overal kronkelen zich de typische dikke pijpen voor de gasdistributie door het landschap. Alles om ons heen is wit en de bergen steken prachtig af aan de horizon. 
Rond 15.15 uur zijn we weer terug. Even later komt Aram een pannetje eigen gemaakte yoghurt en eigen kaas brengen. Wat aardig toch weer. Aansluitend lunchen we. Suren belt met Lala in verband met te bezoeken adressen in Gyumri. 

Vanavond eten we bij Arman, zijn vrouw Ani en de twee kinderen Soeren en Njdeh. Even na 18.00 uur komt Arman ons ophalen. Weer heel aardig. De kinderen zijn wel heel druk en vragen veel aandacht. 
Rond 21.00 uur gaan we terug naar onze stek en op tijd naar bed.

Het geplande vertrek naar Stepanavan gaat niet door. Suren heeft contact gehad met Mariam Antonyan, Zij is oprichtster van de hulporganisatie Little Star en contactpersoon voor de Nederlandse stichting Mensenkinderen. Suren wil haar graag persoonlijk ontmoeten, verder kennismaken en kijken of er iets van samenwerking mogelijk met stichting Rafaël. Zij woont in Yerevan maar is vandaag in Vanadzor.

Even voor 14.00 uur belt Mariam Antonyan. Ze is nog steeds bij de notaris in Vanadzor, maar verwacht daar binnen een half uur klaar te zijn met de eigendomsoverdracht. Ze koopt met haar stichting dit huis om een uit Nagorno Karabach gevlucht gezin te kunnen huisvesten. Die krijgen dan het recht om er vijf jaar in te wonen en in die vijf jaar ook te bewijzen dat ze goed in onderhoud van het huis zorgen. Dat wordt ook periodiek gecontroleerd. Als dat gedurende die vijf jaar in orde is dan krijgt het gezin dit huis in eigendom. Mariam verontschuldigd zich voor voor de lange duur van zaken en dat het er in Armenië wat anders aan toe gaat dan in het punctuele Nederland. Het is duidelijk dat de Armeense bureaucratie enorm is!

We rijden naar Vahagny met Mariam en haar man Sergé die advocaat blijkt te zijn. In Vahagny waren we een week geleden ook al. Toen heb ik hier de boeren familie gefotografeerd in huis en bij het verzorgen van de koeien. Met haar stichting heeft Mariam hier drie jaar geleden voor € 32.000 een voormalige Sovjet bakkerij gekocht. Het gebouw stond dus al lang leeg en verkeerde bij aankoop in slechte staat.  

Hier gaan ze een rehabilitatie en educatie centrum voor gehandicapte kinderen realiseren, waar behandeling van de fysische handicaps, fysiotherapie e.d., maar ook onderwijs wordt gegeven en vaardigheden worden getraind allemaal erop gericht dat deze kinderen in de toekomst zoveel als mogelijk fysiek zelfstandig kunnen bewegen maar ook zelf in levensonderhoud te kunnen voorzien. Nu zijn ze nog volledig afhankelijk van ouders. 

Het gebouw wordt nu gerenoveerd en uitgebreid en voor het doel geschikt gemaakt. Dit kan worden gerealiseerd door samenwerking van haar stichting met stichting Mensenkinderen + Daken voor Armenië (die ook in Hartagyugh actief zijn) + Diaconale Projecten Den Ham  + Juliaangel Foundation USA. De eerste drie zijn Nederlandse organisaties. Diverse groepen hebben specialisten in bouwwerkzaamheden in de gelederen die ook technische berekeningen en calculaties maken en actief mee helpen. Al het benodigde materieel wordt lokaal aangeschaft en er wordt ook met lokale arbeiders gewerkt..

Aansluitend bezoeken we in hetzelfde dorp nog het naaiatelier “Made in Vahagny”. Dit initiatief is een paar jaar geleden gestart. Begonnen is toen met het produceren van bedrijfskleding voor een Nederlands bedrijf. En sindsdien hebben ze verschillende zaken geproduceerd. Momenteel zijn ze bezig met het produceren van warme dekbedden en kussenslopen voor vluchtingen uit Nagorno Karabach. De handelsnaam “Made in Vahagny” moet hen ook trots maken op hun product. Eenzelfde initiatief was ook al gestart in Kurtan. Daar onder de naam “Made in Kurtan”. Zodoende ontstaan in kleinere gemeenschappen plekken waar de mensen een inkomen kunnen genereren.
We zijn onder de indruk van de hele filosofie en werkwijze van Miriam's organisatie en de enorme inzet die ze heeft.

Aan het eind van de dag worden we meegenomen om met hen te eten in een restaurant langs de weg naar Vanadzor. Daar wordt nog verder verteld en gefilosofeerd over mogelijkheden van samenwerking met stichting Rafaël. 
We worden in Vanadzor afgezet en nemen afscheid van deze lieve mensen die nog terug naar Yerevan moeten rijden.
Einde van weer een bijzondere dag.

Op woensdag 31 januari hebben we weer met contactpersoon Mariam Marukyan afgesproken voor een bezoek aan het ”Hayordac tuiz"= "Het huis van de Armeense jeugd". We krijgen er een rondleiding van de directrice Tamara Harutyunyan. Na reguliere schooltijd volgen hier 360 kinderen lessen in 11 verschillende groepen. Deelname is vrijwillig, maar de kinderen komen graag omdat er een heel ontspannen gemoedelijke sfeer heerst tijdens de lessen.
Kinderen kunnen er lessen volgen in schilderen, zowel op papier als op zijde. Verder het in maken van gobelins, vilten, macramé, zingen, dansen, gymnastiek, karate etc. In de gangen hangen allemaal door de kinderen gemaakte werken als een permanente expositie. We bezoeken enkele klasjes waar nog kinderen bezig zijn. Het is inmiddels 17.30 uur en dan lopen de lessen op hun einde.
Natuurlijk volgt nog koffie in de kamer van de directrice en een groepsfoto van haar met ons en een aantal docenten.

Donderdag 1 februari is om 10.30 uur is Alex, vriend van Suren, bij ons. Hij rijdt ons vandaag naar het dorp Kurtan, 36 km van Vanadzor. Onder normale omstandigheden zo’n dik half uur rijden. Nu een stuk langer. We verlaten Vanadzor met links van ons de ooit zo florerende Sovjet industrie maar nu helemaal leeg en verlaten. De weg gaat langzaam omhoog en ongeveer halverwege door een lange tunnel. Vóór en ná die tunnel staat een hele rij vrachtwagens stil. Aan weerszijden van de tunnel is de weg nog heel ijzig dus dat geeft veel problemen. Zowel op de heen- als terugweg hebben we daardoor oponthoud. Sommige vrachtwagens moet door leger voertuigen gesleept worden.

In Kurtan worden we opgewacht door Vahe Nalbandyan, de schooldecaan/hoofdonderwijzer die ik ook al in 2018 en 2022 had ontmoet. Hij is één van de heel actieve personen achter het door Stichting Rafaël ondersteunde moestuinen en fruitbomen project waar met de kinderen van de school actief aan gewerkt wordt. We bekijken het project dat nu ook met een winterse deken is bedekt en worden bijgepraat over de laatste ontwikkelingen en de gerealiseerde irrigatie. 

Aansluitend worden we door de directrice Ani Nalbandyan uitgenodigd in de directiekamer voor de gebruikelijke koffie met toebehoren en praat- en filosofeersessie. Ook krijgt Suren uit handen van de directrice een oorkonde uitgereikt waarin de school haar dank betuigd aan Stichting Rafaël voor de ondersteuning van de hierboven vermelde succesvolle projecten. 

Rond 17.00 uur zijn we weer in Vanadzor. Alex wil ons graag nog de situatie laten zien van een kennis van hem, Hasmik Pelshyan. Zij is 50 jaar en gehandicapt. Ze woont ook in zo’n slecht onderhouden Sovjet flat. Ze is afhankelijk van een (hele slechte) rolstoel en woont er op de eerste etage. Zij heeft geen familieleden meer en is afhankelijk van anderen. Hier geen aangepaste woning zoals je in Nederland zou verwachten.  Er is een systeem van houten planken gemaakt om haar met haar rolstoel drie trappen omhoog of oplaag te brengen. Alleen, wie doet dat? Zodoende is ze al een half jaar niet buiten haar flat geweest!  Ze heeft een buur die één keer in de week voor haar boodschappen doet. De woning is helemaal niet rolstoel vriendelijk. Zo past de rolstoel helemaal niet door de deuropening van de wc en de badkamer.  Daar moest ze uit haar rolstoel en dan kruipend naar wasbak of toilet toe. Onmenselijk! Ook zij hoopt op hulp of oplossingen. Wat kun je doen? Zo machteloos! 

Het is altijd moeilijk om aan te geven dat zij niet onder de doelgroep van Stichting Rafaël valt en onze stichting haar helaas niet kan helpen. Suren weet nog een goede rolstoel die in Yerevan staat. Hij gaat proberen te regelen om die naar haar toe te krijgen.

De vrijdag staat in het licht van afscheid nemen van een aantal mensen om vervolgens naar Yerevan terug te reizen en de volgende dag terug naar Nederland te vliegen.

Bezoek Armenië van 4 t/m 18 oktober 2022

Verslag van de reis door bestuurslid Bert Houtbeckers

Fotografie Nico Bastens Photography  www.fotonique.nl

Op 4 oktober starten we (ondergetekende, Suren Karian, Frits Peters, Nico Bastens en Jos Smeets) vanaf het huis van Vera en Nico met de auto van Frits. Frits is een donateur van onze stichting Rafaël, Nico is professioneel fotograaf en co-reisleider van onze groep. Jos gaat mee als organisator van de stichting Global Exploration uit Valkenburg die door middel van uitwisselingen van studenten de wereld een stukje dichter bij elkaar wilt brengen. Suren, onze voorzitter van Armeense afkomst, is onze reisleider/coördinator en belangrijk is voor de vertalingen bij onze contactpersonen en de kinderen. Ik voel me de waarnemer, die heel nieuwsgierig is naar het onbekende. Midden in de nacht komen we na een voorspoedige reis in Yerevan aan en krijgen in ons hotel zelfs nog een maaltijd aangeboden.

Inmiddels is het 5 oktober geworden en begint ons programma met een bezoek aan Lala Mneyan, onze contactpersoon in Yerevan, die nog deze morgen een chemo behandeling heeft gehad, dus daarom worden de afspraken verzet naar de volgende week. In de middag het genocide monument bezocht en het aanpalende genocide museum, beide erg indrukwekkend!

De volgende dag, 6 oktober rijden we naar Charentsavan, Zepyura Eloyan is daar onze contactpersoon en begeleidt ons naar het eerste kind dat we hier bezoeken: Alina, 14 jaar oud, ze heeft c.p., celebrale parese, bij de geboorte opgelopen, en daarnaast suikerziekte. Ze is desondanks tevreden met haar leven, wil studeren en zich inzetten voor lotgenoten. We bezoeken nog een tweede kind, Vrej, 6 jaar, die een hartafwijking heeft, verschillende hart-operaties heeft ondergaan en daardoor een leerachterstand. Het gezin is in 2016 moeten vluchten uit oorlogsgebied. Beide gezinnen waren zeer gastvrij en we hebben gesmuld van het vele fruit en gebak. Stichting Rafael heeft in dit dorp 5 jaar geleden een kleine speeltuin opgericht, in een park naar Frans van Hellemondt vernoemd, maar deze was totaal verwaarloosd. 
Vanuit Charentsavan reizen we verder naar Vanadzor waar we tegen de avond arriveren. Hier zullen we een week verblijven in een klein hotel, waarvan de eigenaar Vlaams spreekt, wel zo makkelijk.

7 oktober. In Vanadzor is Mariam Marukyan de contactpersoon en we spreken met haar af bij de kleine speeltuin (goed onderhouden) vlak in de buurt van het hotel, waarna we met haar naar ons eerste kind op bezoek gaan. Ook dit is een vluchtgezin, nu uit 2020. Aramais, 7 jaar oud werd 10 maanden geleden door een wilde hond in zijn hoofd gebeten, heeft nu concentratie en geheugenproblemen en is vlug moe. Hij heeft een oudere broer en een baby zusje. Mede dankzij de ondersteuning van stichting Rafael slaan ze zich er doorheen.

Als tweede kind vandaag bezoeken we de 13-jarige Gayane, zij heeft schildklierkanker met uitzaaiingen. Ze is geopereerd, maar moet nog elke maand behandeld worden, kosten 125 euro per keer. Wij hebben als extra ondersteuning zelf de beurs getrokken om de ergste nood te lenigen.
In de middag gelegenheid om Vanadzor te verkennen, we bezoeken een kaashal waar oorspronkelijke kaassoorten verkocht worden, maar ook zelfgemaakte wodka. Ook hier ligt in de buurt een speeltuin die er nog steeds goed bij staat.

8 oktober. Met Mariam naar Kurtan, drie kwartier rijden. Hier bekijken we de school waar we met een project zijn gestart: een moestuin, frambozen-gaard en een appelplantage. De decaan leidt ons rond en vertelt over de vorderingen. Het ziet er allemaal goed uit, maar er zijn nog wensen. De frambozen liggen half op de grond en daar willen ze graag betonnen palen om op te binden en een afrastering om de appelboomgaard. Wij gaan ons best doen in hoeverre dit te realiseren is. In een oud gedeelte van de school is een streekmuseum gehuisvest, zeker de moeite waard om te bezichtigen, maar toe aan een flinke opknapbeurt. Na een maaltijd bij de decaan neemt hij ons mee naar een gezin waar direct hulp nodig is, zeer arm en de moeder kan door een heupprobleem niet meer de trap af, haar zoontje van ongeveer 11 jaar is haar grote hulp. Wij kopen een voorraad hout voor de winter en 10 kippen die ze graag wil hebben zodat ze elke dag verse eieren hebben.
Wij gaan dan terug naar ons hotel, Nico en Suren naar Pushkino, een dorp met een aanvraag voor een speeltuinproject (stichting Bekor) bij de plaatselijke school, om te kijken naar wat er mogelijk is.

9 oktober. Zondag, een orthodoxe kerkdienst bezocht, een mooie oude drukbezochte kerk, veel vrouwen met sluier, veel kaarsen en wierook, mooi gezang van mannen en vrouwen.
Hierna afgesproken met Mariam om weer een kind te bezoeken: Aida, die 10 jaar is. Al 33 jaar woont de familie in een oude container, klein en vochtig, die zij betrokken na de grote aardbeving van 1988. Ze wonen er nu met zijn zevenen, dus je kunt je er wel iets bij voorstellen! Aida heeft een oog probleem en moet elke maand een injectie krijgen. Het zicht is gelukkig sterk verbeterd, maar ze is er nog niet.
Deze middag zijn we uitgenodigd, eerst bij de familie van een oom van Mariam, en daarna bij haar ouders, een groots dubbel welkom, we hebben genoten.

10 oktober. Naar de bisschop van de provincie Lori, die afgelopen jaar het zomerkamp heeft georganiseerd waar een groot gedeelte van onze kinderen aan meededen tot hun en onze tevredenheid (zie de video op onze website). We hebben afgesproken om later die middag het kamp te bezoeken. Via Mariam kent hij de doelstellingen van Rafaël en had daar veel bewondering voor. Jos kon hier uitgebreid over zijn stichting Global Exploration vertellen. De bisschop vertelt dat een aantal jongeren hier bij elkaar komen voor creatieve activiteiten en dat daar eventuele mogelijkheden tot uitwisseling liggen, dus maken wij een afspraak met deze groep later deze week. Over een erbarmelijke weg rijden we nu naar het kamp gelegen aan de rand van Vanadzor alwaar we de gebouwen met de omgeving uitgebreid bekijken. Alles is sober, maar functioneel en we hopen er volgend jaar in een zomerkamp weer gebruik van kunnen maken, maar dat hangt van de donaties af! Dan staat er nog een bezichtiging van het oude Sanahin kloostercomplex op het programma, tussen de 10de en 13de eeuw gebouwd, heel indrukwekkend.

11 oktober. In Gyumri is onze laatste contactpersoon werkzaam: Mariam Sahakyan. Zij ontvangt ons in het Meghvik Children and Youth Center. Ook hier weer veelsoortige vormen van creatieve activiteiten. Jammer genoeg was er pas een grote lekkage in de filmzaal zagen we tijdens de rondleiding. Jongeren van 9 tot 20 jaar zijn hier welkom in hun vrije tijd en ook nog gratis! Hierna maken we samen met Mariam twee thuisbezoeken. Als eerste het 9 jarig meisje Sedan die ernstig contactgestoord is, bang en gesloten. De familie woont in een krotwoning met veel asbest er omheen. Ze wonen er met zijn zevenen, de oudste zoon is in militaire dienst. Ze moeten leven van een uitkering van 100 euro per maand, dus ook hier is onze steun zeer welkom.
De 13-jarige Mushegh woont op het tweede adres, in tegenstelling met het eerste in een mooie ruime woning waar een Russische ngo voor heeft gezorgd. Hij heeft een groot tekort aan calcium waardoor armen en benen vlug breken, maar hij heeft een positieve instelling. Een stuk buiten Gyumri ligt een bijzonder klooster, Marmashen Monastary, uit de 10de eeuw, in die tijd een belangrijk religieus centrum op een erg mooie plek, waar we getrakteerd worden op een religieus lied. We brengen Mariam terug naar Gyumri, nemen afscheid en gaan weer naar Vanadzor. We komen langs de vallei der slachting met aantal gedenktekens.

12 oktober. Even een dag om rustig aan te doen. Mihran is de man van Mariam M. en tevens boekhouder van de bezochte bisschop. Wij zijn bij zijn ouders uitgenodigd om te komen eten. Dat hebben we graag gedaan, het was een fijne bijeenkomst, ontspannen!

13 oktober. In Vanadzor is een speeltoestellenfabriekje waar we gaan kijken voor de speeltuin van Phuskino, het project Bekor. We vragen prijzen op en komen tot de conclusie dat ons budget niet toereikend is, of dat we het met een toestel minder moeten doen.
Verderop bezoeken we een prehistorische nederzetting met nu holen in de grond. Nog verder Lori Berd, een groot fortcomplex uit de 11de eeuw, met bijna rondom een diep ravijn als bescherming. Nu liep er een prachtige vos rond.
Nog weer verder in Ardvi het kluizenaarskerkje van Odzun bezocht, mooi gelegen. Een heel stuk verder in Odzun zelf is er nog een oude kerk, Odzun Church, uit 5de eeuw, waar we een rondleiding krijgen van de pastoor die als afsluiting een lied ten gehore brengt. Het is de laatste avond in Vanadzor en we genieten in een restaurant van een afscheidsetentje. Wat wil je nog meer.

14 oktober. Eerst de afspraak bij de bisschop met de jongeren waar Jos voor gevraagd had. Het werd een hele bijeenkomst waar nog eens alles werd uitgelegd. Na nog een kerkbezoek vertrokken we naar ons (oude) hotel in Yerevan. In de middag rijden we naar Lala die zich nu een stuk beter voelt. Ze neemt ons mee naar een privéschool, speciaal voor Jos vanwege zijn uitwisselingsprogramma. Met de metro(!) gaan we terug naar het centrum van Yerevan, lopen daar wat rond tot Lala ons vertelt dat ze nog een verrassing voor ons heeft. Via een vriendin kreeg ze gratis entreekaarten voor een concert in het operagebouw. Daar gaan we graag op in en hebben er geen moment spijt van gehad: een prachtige voorstelling.

15 oktober. Volgens Lala mochten we het volkskunstmuseum niet missen. We kregen er een gedegen rondleiding en hebben weer meer inzicht gekregen in de Armeense tradities. Dan gaan we naar een dorp buiten Yerevan, Getashen, waar een buitengewone school staat waar Lala ooit les heeft gegeven. Een biologische landbouwschool, iets wat mij erg aanspreekt.... In 11 jaar tijd heeft de directeur de school (her)opgebouwd tot een juweeltje. Er wordt les gegeven aan wel 300 kinderen op een min of meer vrije school manier, educatief en creatief. Na de uitgebreide rondleiding en een aperitiefje vertrokken we weer om in de buurt een Rafaël kind te bezoeken, Armenuhi. Ze is 12 jaar. Er zijn hier gelukkig geen ziektes, alleen maar armoede. Toch oogt het gezin tevreden. Ze hebben een heel grote tuin met veel fruit waarvan ze ook verkopen. Wij mochten er van proeven en kregen tevens nog mee. Op de terugweg bij het verzetsmonument gestopt ter gedachtenis aan de onafhankelijkverklaring van 1921; een hoge klokkentoren. Alle klokken in Armenië hebben zich toen laten horen.

16 oktober. Op bezoek in het Armeense “Vaticaan” na eerst nog een zondagsdienst te hebben bijgewoond in Yerevan. Het Vaticaan bestrijkt een groot gebied met allerlei kerken, kloosters, scholen, internaten en een museum, hetwelk wij dus bezichtigen. Een kleine zaal met mooie kunstwerken. In een van de kerken wordt druk gedoopt, de mensen staan in de rij, toch apart om mee te maken. Tot slot een etentje in een restaurant.

17 oktober. Ook weer een culturele dag met een, hoe kan het anders, kerkje gelegen aan het grote meer van Sevan, uiteraard weer bijzonder, vervolgens naar een heel groot kerkhof bij Noradus met graven uit de 9de tot de 17de eeuw, teveel om alles te bekijken. Vrienden van Lala zijn hier in de buurt een kaasmakerij begonnen. We drinken eerst koffie en dan een kaasproeverij, alles bio! Kaas gekocht. We vertrekken naar het geboortedorp van Lala en naar het plaatselijk streekmuseum, waar Lala veel van weet te vertellen.
Toch ook vandaag nog een huisbezoek bij de familie van Rafaël kind Nana. Hun huis wordt met en met opgeknapt. Ook hier moeten ze met 7 personen wonen. Een ervan is Nana die net als het eerste kind waar we waren C.P. heeft. Cerebrale parese (CP). Dit is een (neurologische) hersenaandoening die problemen veroorzaakt met de normale motorische functie. Daarbij heeft ze een oogafwijking. Gelukkig krijgt ze fysiotherapie waar ze veel steun aan heeft. Nana moet vanwege kiespijn naar een tandarts maar ze kunnen het niet betalen, dus leggen we wat bij elkaar om dit probleem op te lossen.

18 oktober. Via Suren zijn wij in contact gekomen met Lillit Safaryan die uit het dorp Artashavan komt. De burgemeester heeft gehoord wat wij in Kurtan doen met het moestuin project, vandaar de uitnodiging te komen praten. Na de ontvangst legt hij uit wat voor hun de mogelijkheden zijn. Zijn plan is een moestuin bij de school met een aantal speeltoestellen, en een stuk buiten het dorp nog een boomgaard. Hij neemt ons mee naar de school, waar we rondgeleid worden door de directrice die een tante van Lillit blijkt te zijn. Het dak is pas vernieuwd, de lokalen zien er redelijk uit, maar de gymzaal is in een erbarmelijke staat, dat is al een project op zich. Hier kan inderdaad van alles gebeuren. Er is ruimte voor een moestuin en ook voor speeltoestellen. Dan neemt de burgemeester ons mee naar het buitengebied, een behoorlijk stuk van de school af. Hier kan inderdaad wel een boomgaard ontstaan, maar ik zie niet in hoe het door de schoolkinderen kan worden bijgehouden. Lillit brengt ons nog naar de mooie dorpskerk/klooster aan de rand van een diepe kloof, wij maken wat foto's en dat gaat een bruidspaar ook doen als wij weggaan. Familie van Lillit heeft ons uitgenodigd op de koffie, fijne mensen en met een tot ziens gaan we terug naar Yerevan, niet nadat we de Aragatz Mountain (4090 m) van afstand nog een keer bewonderd hebben en bij het grote uit tufsteen gemaakte Armeense alfabet foto's hebben gemaakt. Wij gaan bij Lala onze koffers her inpakken, nog een uurtje de stad in en dan komt het busje dat ons naar het vliegveld brengt waar wij zo veel mogelijk afscheid nemen van het Armeense geld: drams ………. we zijn uitgedramd!!!

Ik had nog veel meer willen schrijven over de kinderen, de ouders, de contactpersonen en de vele ontmoetingen. Ook over de kerken en kloosters, gedenktekens en de vele andere mooie plekken in Armenië is nog veel te melden.

Verder wil ik Nico Bastens bedanken dat ik ruimhartig gebruik heb mogen maken van zijn uitgebreide dagboek.

Bert Houtbeckers, 5 november 2022